Toezichthouder: iemand die belast is met het toezicht op de naleving van wetten en regels, de vlotheid van het verloop van iets of de veiligheid. Óf bij wet ingestelde, onafhankelijke en onpartijdige instantie die toeziet op naleving van de betreffende wet- en regelgeving door organisaties, beroepsbeoefenaren en burgers. De toezichthouder kan onder meer beslissen over het verlenen van een vergunning of ontheffing en sancties opleggen.
Zelfregulering: maatschappelijke partijen nemen in bepaalde mate zelf verantwoordelijkheid voor het opstellen en/of uitvoeren en/of handhaven van regels, indien nodig binnen het wettelijke en rechtelijke kader.
Marktwerking: het (snel, minder snel of zelfs helemaal niet) tot stand komen van een evenwichtsprijs voor een goed of voor een dienst, wanneer er een gegeven verhouding bestaat tussen vraag en aanbod. De vooronderstelling is dat er (uiteindelijk) een marktevenwicht zal ontstaan. Ook het begrip ‘de vrije markt’ wordt hier soms gebruikt: voor niemand zijn er (onoverkomelijke) belemmeringen om de markt te betreden. De beste en/of goedkoopste zal blijven bestaan.
Slagvaardig: actief en snel reagerend, gereed voor de strijd, strijdvaardig, gereed om iets met voortvarendheid aan te pakken. Ook: doortastend, voortvarend, wakker, in staat én bereid slag te leveren.
Nederland kent tientallen toezichthouders. We kennen sommige allemaal: De AFM, Inspectie voor de Gezondheidszorg en de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit. Sommige kennen we niet: de Erfgoedinspectie of de Nederlandse Emissie autoriteit.
Een toezichthouder houdt uiteindelijk toezicht namens en voor ons. Wij rekenen er op dat een toezichthouder deskundig, onafhankelijk én slagvaardig is. Dat zij, als er iets fout dreigt te gaan dat vaststelt en vervolgens corrigeert. De praktijk lijkt weerbarstiger dan de theorie.
De Nederlandse Bank schoot tekort bij het geval DSB en SNS Reaal. Achteraf geeft de minister dat ook toe. De Diana 35 pil wordt ernstig verdacht van serieuze bijwerkingen. In Amerika niet eens toegelaten. Ons College ter Beoordeling van Geneesmiddelen vindt dat er geen overtuigend bewijs op basis waarvan het geneesmiddel kan worden verboden. De Inspectie voor het Onderwijs wist naar verluidt al veel langer van de problemen op de Ibn Ghaldoun school, maar greep niet in. Het toezicht op woningcorporatie Vestia en onderwijsinstelling Amarantis schoot ook hier en daar tekort.
Minister Opstelten komt met een wetsvoorstel met daarin duidelijke regels over de taken en functie van de toezichthouder. Als het aan Opstelten ligt, leunen toezichthouders niet alleen maar achterover, maar zijn ze voldoende op de hoogte om goede besluiten te kunnen nemen en indien nodig tegenwicht te kunnen bieden aan het bestuur. Toezichthouders moeten nauwlettend de vinger aan de pols houden, vanuit de wetenschap dat zij een serieuze taak hebben, is de boodschap van de bewindsman.
Het, namens ons, toezicht houden lukt regelmatig niet. Zelfregulering loopt regelmatig uit op een teleurstelling waarna er (weer) ingegrepen moet worden. Toezichthouders ontbreekt het vaak aan slagvaardigheid. Is het incompetentie? Is de band tussen toezichthouder en bestuurder te innig? Is er teveel vertrouwen in diegene waarop toezicht wordt gehouden? Of verandert een competente bestuurder door de tijd langzaam in een verlichte dictator met zonnekoning trekjes die alleen nog een ja-knikkende hofhouding om zich heen duld. Een verandering die zo langzaam gaat dat de toezichthouders het niet opvalt? Is een psycholoog in een RvC misschien erg aan te raden?
Of spelen er nog andere zaken zoals de kwaliteit van bestuurders en toezichthouders die in de publieke sector lager zou zijn dan in de private sector? Of is het lage of afwezige faillisementsrisico mede debet aan het gedrag? Of het feit dat de belastingbetaler uiteindelijk ‘the lender of last resort’ is?
Soms wordt een goed functionerende toezichthouder, zoals de VWA , in dit geval deels overgeheveld naar de Kwaliteitskeuring Dierlijke Sector, een organisatie van de vleessector zelf. Ervaren keurmeesters lijken in hoog tempo te zijn vervangen door onervaren vervangers die alleen een spoedcursus hadden doorlopen. De nieuwe keurmeesters waren nu in dienst van de vleessector.
Hebben we een deskundig en onafhankelijk toezicht nodig? Ja, vanwege het marktfalen. Een markt die relatief stabiel en integer is, die (voedsel)veiligheid kan garanderen, die er voor zorgt dat er géén informatieongelijkheid bestaat tussen bv. producenten, groothandel en consumenten en waar bestuurders zich verantwoordelijk gedragen, ontstaat niet vanzelf. Steeds maar weer zeggen dat je daar wel in gelooft brengt deze situatie echt niet dichterbij.
De moeilijkheid is het vinden van een optimaal toezicht, een evenwicht tussen voldoende vrijheid op de markt enerzijds en de roep om zekerheid en veiligheid anderzijds. Dit optimum is niet statisch en niet eeuwigdurend. Het is een bewegend doel. Via zelfregulering alleen wordt dit optimum niet bereikt, noch alleen via een sterk centraal geregeld toezicht met de nadruk op regels, procedures en voorschriften.
Partijen beïnvloeden elkaar. Partijen zijn open systemen die invloed op elkaar uitoefenen, van elkaar leren en op basis daarvan een optimale afstemming van gedragingen vinden. Dit organiseren is werk voor professionele toezichthouders en bestuurders en belangenvertegenwoordigers van klanten, patiënten en burgers.
Een beetje toezicht bestaat niet, een beetje inspraak ook niet. Een beetje onafhankelijk is lariekoek evenals een beetje belangenverstrengeling of een beetje bestuurlijk onvermogen.
Wat we ook niet uit het oog moeten verliezen is, dat sommige bestuurders en toezichthouders werken en leven in een omgeving waar ‘hebben is hebben en krijgen is de kunst’ de norm is. Als je naast een top politiecommissaris woont die een salaris weet te bedingen ver boven de cao en de Balkenedenorm ligt en door de buurt wordt gezien ‘goeie, slimme vent’ dan ben je toch een loser als je niet hetzelfde doet? Of de projectontwikkelaar die de eerste beleggers tussen de 25 en 30% rendement uitkeert, steeds meer mensen trekt die ‘ook mee willen doen’, waarna het hele (piramide) kaartenhuis instort, maar er zelf miljoenen aan overhoud en de leden van zijn sigarenclub de loftrompet over hem steken?
We moeten als (deel van de) maatschappij onze set normen en waarden maar eens herijken.